बेनू... विनीत वर्तक ©
बेनू हे नाव ऐकताचं आपण बुचकळ्यात पडू. बेनू असं विचित्र नाव पृथ्वीवरील कोणाचं नाही तर ते आहे पृथ्वीपासून साधारण १३० मिलियन किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या एका लघुग्रहाच. हा लघुग्रह सध्या चर्चेत आला आहे तो नासाच्या एका मोहिमेमुळे. बेनू च खरं नाव आहे १०१९५५ बेनू. हा लघुग्रह अपोलो ग्रुप मधील असून ह्याचा व्यास ४९२ मीटर (+/- १० मीटर) इतका आहे. म्हणजेच साधारण एम्पायर स्टेट बिल्डींग च्या उंचीचा. ह्या बेनूला मानवाने ११ सप्टेंबर १९९९ ला शोधलं. बेनू खरं तर पी.एच.ओ.आहे. म्हणजे पोटेंशीयली हझार्डस ऑब्जेक्ट. ह्याचा अर्थ होतो की ज्या पासून पृथ्वीला धोका आहे. ह्या ऑब्जेक्ट ची पृथ्वीशी टक्कर होण्याची शक्यता साधारण ( २१७५ ते २१९९ च्या दरम्यान ) आहे किंवा पृथ्वीच्या जवळून जाण्याची शक्यता आहे. ह्यांच्या ठरलेल्या रस्त्यातील बदल पृथ्वीशी थेट भेट घडवून ही आणू शकतील. ही भेट पृथ्वीवरील सगळ्या सजीवांचा अथवा प्राणिमात्रांचा अंशतः नष्ट करण्यास सक्षम असेल. ( ह्याच्या टक्करी मधून निर्माण होणारी शक्ती साधारण ७६,००० पट हिरोशिमा वर टाकलेल्या अणुबॉम्ब पेक्षा जास्ती असेल. )
हा बेनू चर्चेत आला आहे तो नासा च्या ओसायरीस- रेक्स ह्या मोहिमेमुळे. ८ सप्टेंबर २०१६ साली नासाने ह्या बेनू वर ओसायरीस- रेक्स ह्या नावाच यान पाठवलं आहे. ओसायरीस- रेक्स चा अर्थ आहे (Origins, Spectral Interpretation, Resource Identification, Security, Regolith Explorer) सप्टेंबर २०१६ साली उडालेल्या यान आता बेनू च्या जवळ जाऊन पोहचलेलं आहे. ह्याचा मुख्य उद्देश आहे बेनू वरील काही दगडमातीचे नमुने पुन्हा पृथ्वीवर घेऊन परतणार आहे. ओसायरीस- रेक्स वर थ्री डी मॅपिंग, थर्मल स्पेक्ट्रोमीटर आहे. ह्यावर Touch-And-Go Sample Acquisition Mechanism (TAGSAM) नावाच उपकरण म्हणजेच एक रोबोटिक आर्म आहे. ह्या आर्म मध्ये नायट्रोजन गॅस चा वापर करून ह्या बेनू वरील दगड मातीचा धुराळा उडवला जाणार आहे. ह्याच धुराळ्यात उडालेली दगडमाती एका पेटीत बंद करून ती पृथ्वीवर अभ्यासासाठी आणली जाणार आहे. ह्यावर तीन वेळा असा धुराळा उडवता येईल इतका नायट्रोजन गॅस उपलब्ध आहे. ह्यातून साधारण साखरेच्या ३० पॅकेट इतकी धूळ माती पृथ्वीवर आणली जाणार आहे. इथल्या मातीचे नमुने घेऊन हे यान २०२१ ला पुन्हा आपला परतीचा प्रवास पृथ्वीच्या दिशेने सुरु करणार असून दोन वर्ष प्रवास केल्यावर २४ सप्टेंबर २०२३ साली उतेह वाळवंटात उतरणार आहे. ह्या यानाने आणलेली माती वैज्ञानिक अभ्यासासाठी संशोधकांना जॉन्सन स्पेस सेंटर, ह्युस्टन, टेक्सास, अमेरीका इकडे उपलब्ध होणार आहे.
आपल्या विश्वात आपल्याला ज्ञात असलेल्या ७,८०,००० लघुग्रहांन मधून बेनूच का? तर ह्यामागे काही कारणे आहेत. बेनूची कक्षा पृथ्वीच्या जवळ आहे. ती पृथ्वीच्या कक्षेला छेदून पण जाते. त्यामुळे प्रत्येक ६ वर्षांनी बेनू पृथ्वीच्या जवळ येतो. असे छोटे ग्रह त्यांच्या लहान आकारामुळे खूप वेगात स्वतःभोवती फिरत असतात. बेनू आकाराने मोठा असल्याने स्वतःभोवती फिरायला वेळ घेतो. त्याची एक प्रदक्षिणा साधारण ४.५ तासात पूर्ण होते. ह्यामुळे ओसायरीस- रेक्स ह्या यानाला त्याच्या कक्षेशी जुळवून घेता येणार आहे. बेनू २१३५ साली पृथ्वीपासून अगदी चंद्रापेक्षा कमी अंतरावर असणार आहे. ह्या शिवाय २१७५ आणि २१९५ साली अजून जास्ती जवळून त्याचा प्रवास अपेक्षित आहे. त्या शिवाय हा लघुग्रह अतिशय जुना आहे. ज्याकाळी आपली सौरमाला अतित्वात आली. बेनू हा एखाद्या रेड जायंट ताऱ्याचा अथवा सुपरनोव्हा चा अंश असावा ह्यावर असलेल मटेरियल जवळपास ४.५ बिलियन वर्षापूर्वी अस्तित्वात आलेलं आहे. जे की आपल्या सौरमालेच वय आहे. बेनू च्या दगड माती च्या अभ्यासातून जर त्यात सजीवांची निर्मिती करणाऱ्या गोष्टींच अस्तित्व सापडलं तर ह्याचा अर्थ पूर्ण विश्वात अनेक ठिकाणी सजीवांची उत्पत्ती शक्य असण्यावर शिक्कामोर्तब होणार आहे. ह्यावरील मटेरियल हे कार्बन संयुगानी युक्त आहे. ह्यावर ऑरगॅनिक मॉलिक्यूल, प्लॅटेनियम धातू किंवा पाण्याचे अंश असण्याची पण शक्यता आहे. बेनू च्या अभ्यासामुळे त्याची कक्षा अजून अचूकतेने आपल्याला ठरवता येणार आहे. तसेच बेनू सारखा लघुग्रह आपल्या सौरमालेत कसा अडकला? ह्या प्रश्नांची उत्तर मिळण्यास मदत होणार आहे. नासाची ही मोहीम जवळपास ९८३ मिलियन अमेरिकन डॉलर ची आहे.
बेनू ला १ किलोमीटर अंतरावरून प्रदक्षिणा करणाऱ्या ओसायरीस- रेक्स ने आपल्या २५ ऑगस्ट २०२० च्या कवायतीची रंगीत तालीम केली. गेल्या आठवड्यात नासा ने कमांड दिल्यावर ओसायरीस- रेक्स आपली कक्षा सोडून बेनू च्या जमीनीकडे झेपावलं. बेनू च्या जमीनीपासून जवळपास १२५ मीटर उंचीवर बेनू ने त्याला आखून दिलेल्या कमांडवर काम करताना स्वतःला पुढच्या कवायतीसाठी तयार केलं. त्या नंतर एक मिनिटांनी बेनू च्या जमिनीपासून फक्त ७५ मीटर अंतरावर असताना त्याच्या (Touch-And-Go Sample Acquisition Mechanism (TAGSAM) आर्म ने बाहेर निघून सॅम्पल घेण्याची रंगीत तालीम केली. पुन्हा तो आर्म त्याच्या जागी परत गेला. ह्यानंतर ओसायरीस- रेक्स पुन्हा एकदा आपल्या १ किलोमीटर च्या कक्षेत स्थानापन्न झालं.
मला ओसायरीस- रेक्स ही नासाची मोहीम खूपच संस्मरणीय वाटत आहे. एकतर इतक्या लहान आकाराच्या लघुग्रहावर आपलं यान कक्षेत स्थापन करण त्या नंतर त्याचा वर्षभर अभ्यास करून त्यावर एका प्रोब ला टचडाऊन करून त्या वरच्या दगडमातीच्या नमुन्यांना एका ठिकाणी बंदिस्त करून पुन्हा ते सगळं पृथ्वीवर अचूकतेने पाठवून ते व्यवस्थित उतरवणं. हा सगळं विचार नुसता करून नाही तर हे सगळं प्रत्यक्षात आणणं हे खूप उच्च तंत्रज्ञानाच प्रतिक आहे. २०२३ मध्ये ओसायरीस- रेक्स चा भाग बेनू च्या पृष्ठभागावरील दगड मातीचे नमुने घेऊन पृथ्वीवर उतरेल तेव्हा आपण विश्वाला ४.५ बिलियन वर्ष मागे जाऊन बघू शकणार आहोत. ही उपलब्धी एकूणच पूर्ण विश्वाच्या अभ्यासातील एक मैलाचा दगड ठरणार ह्यात शंका नाही. तूर्तास नासा च्या सर्वच अभियंते आणि वैज्ञानिक ज्यांनी हे स्वप्न बघितलं आणि सध्या निम्म पूर्ण केलं आहे त्यासाठी त्यांच्या कर्तुत्वाला माझा सलाम. विश्वाच्या अनेक गुंतागुंतीच्या प्रश्नांना उत्तर देण्यात बेनू एक महत्वाची निर्णायक भूमिका बजावणार आहे ह्यात शंका नाही.
फोटो स्रोत :- नासा , गुगल
सूचना :- ह्या पोस्टमधील शब्दांकन (विनीत वर्तक ©) कॉपीराईट आहे.
बेनू हे नाव ऐकताचं आपण बुचकळ्यात पडू. बेनू असं विचित्र नाव पृथ्वीवरील कोणाचं नाही तर ते आहे पृथ्वीपासून साधारण १३० मिलियन किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या एका लघुग्रहाच. हा लघुग्रह सध्या चर्चेत आला आहे तो नासाच्या एका मोहिमेमुळे. बेनू च खरं नाव आहे १०१९५५ बेनू. हा लघुग्रह अपोलो ग्रुप मधील असून ह्याचा व्यास ४९२ मीटर (+/- १० मीटर) इतका आहे. म्हणजेच साधारण एम्पायर स्टेट बिल्डींग च्या उंचीचा. ह्या बेनूला मानवाने ११ सप्टेंबर १९९९ ला शोधलं. बेनू खरं तर पी.एच.ओ.आहे. म्हणजे पोटेंशीयली हझार्डस ऑब्जेक्ट. ह्याचा अर्थ होतो की ज्या पासून पृथ्वीला धोका आहे. ह्या ऑब्जेक्ट ची पृथ्वीशी टक्कर होण्याची शक्यता साधारण ( २१७५ ते २१९९ च्या दरम्यान ) आहे किंवा पृथ्वीच्या जवळून जाण्याची शक्यता आहे. ह्यांच्या ठरलेल्या रस्त्यातील बदल पृथ्वीशी थेट भेट घडवून ही आणू शकतील. ही भेट पृथ्वीवरील सगळ्या सजीवांचा अथवा प्राणिमात्रांचा अंशतः नष्ट करण्यास सक्षम असेल. ( ह्याच्या टक्करी मधून निर्माण होणारी शक्ती साधारण ७६,००० पट हिरोशिमा वर टाकलेल्या अणुबॉम्ब पेक्षा जास्ती असेल. )
हा बेनू चर्चेत आला आहे तो नासा च्या ओसायरीस- रेक्स ह्या मोहिमेमुळे. ८ सप्टेंबर २०१६ साली नासाने ह्या बेनू वर ओसायरीस- रेक्स ह्या नावाच यान पाठवलं आहे. ओसायरीस- रेक्स चा अर्थ आहे (Origins, Spectral Interpretation, Resource Identification, Security, Regolith Explorer) सप्टेंबर २०१६ साली उडालेल्या यान आता बेनू च्या जवळ जाऊन पोहचलेलं आहे. ह्याचा मुख्य उद्देश आहे बेनू वरील काही दगडमातीचे नमुने पुन्हा पृथ्वीवर घेऊन परतणार आहे. ओसायरीस- रेक्स वर थ्री डी मॅपिंग, थर्मल स्पेक्ट्रोमीटर आहे. ह्यावर Touch-And-Go Sample Acquisition Mechanism (TAGSAM) नावाच उपकरण म्हणजेच एक रोबोटिक आर्म आहे. ह्या आर्म मध्ये नायट्रोजन गॅस चा वापर करून ह्या बेनू वरील दगड मातीचा धुराळा उडवला जाणार आहे. ह्याच धुराळ्यात उडालेली दगडमाती एका पेटीत बंद करून ती पृथ्वीवर अभ्यासासाठी आणली जाणार आहे. ह्यावर तीन वेळा असा धुराळा उडवता येईल इतका नायट्रोजन गॅस उपलब्ध आहे. ह्यातून साधारण साखरेच्या ३० पॅकेट इतकी धूळ माती पृथ्वीवर आणली जाणार आहे. इथल्या मातीचे नमुने घेऊन हे यान २०२१ ला पुन्हा आपला परतीचा प्रवास पृथ्वीच्या दिशेने सुरु करणार असून दोन वर्ष प्रवास केल्यावर २४ सप्टेंबर २०२३ साली उतेह वाळवंटात उतरणार आहे. ह्या यानाने आणलेली माती वैज्ञानिक अभ्यासासाठी संशोधकांना जॉन्सन स्पेस सेंटर, ह्युस्टन, टेक्सास, अमेरीका इकडे उपलब्ध होणार आहे.
आपल्या विश्वात आपल्याला ज्ञात असलेल्या ७,८०,००० लघुग्रहांन मधून बेनूच का? तर ह्यामागे काही कारणे आहेत. बेनूची कक्षा पृथ्वीच्या जवळ आहे. ती पृथ्वीच्या कक्षेला छेदून पण जाते. त्यामुळे प्रत्येक ६ वर्षांनी बेनू पृथ्वीच्या जवळ येतो. असे छोटे ग्रह त्यांच्या लहान आकारामुळे खूप वेगात स्वतःभोवती फिरत असतात. बेनू आकाराने मोठा असल्याने स्वतःभोवती फिरायला वेळ घेतो. त्याची एक प्रदक्षिणा साधारण ४.५ तासात पूर्ण होते. ह्यामुळे ओसायरीस- रेक्स ह्या यानाला त्याच्या कक्षेशी जुळवून घेता येणार आहे. बेनू २१३५ साली पृथ्वीपासून अगदी चंद्रापेक्षा कमी अंतरावर असणार आहे. ह्या शिवाय २१७५ आणि २१९५ साली अजून जास्ती जवळून त्याचा प्रवास अपेक्षित आहे. त्या शिवाय हा लघुग्रह अतिशय जुना आहे. ज्याकाळी आपली सौरमाला अतित्वात आली. बेनू हा एखाद्या रेड जायंट ताऱ्याचा अथवा सुपरनोव्हा चा अंश असावा ह्यावर असलेल मटेरियल जवळपास ४.५ बिलियन वर्षापूर्वी अस्तित्वात आलेलं आहे. जे की आपल्या सौरमालेच वय आहे. बेनू च्या दगड माती च्या अभ्यासातून जर त्यात सजीवांची निर्मिती करणाऱ्या गोष्टींच अस्तित्व सापडलं तर ह्याचा अर्थ पूर्ण विश्वात अनेक ठिकाणी सजीवांची उत्पत्ती शक्य असण्यावर शिक्कामोर्तब होणार आहे. ह्यावरील मटेरियल हे कार्बन संयुगानी युक्त आहे. ह्यावर ऑरगॅनिक मॉलिक्यूल, प्लॅटेनियम धातू किंवा पाण्याचे अंश असण्याची पण शक्यता आहे. बेनू च्या अभ्यासामुळे त्याची कक्षा अजून अचूकतेने आपल्याला ठरवता येणार आहे. तसेच बेनू सारखा लघुग्रह आपल्या सौरमालेत कसा अडकला? ह्या प्रश्नांची उत्तर मिळण्यास मदत होणार आहे. नासाची ही मोहीम जवळपास ९८३ मिलियन अमेरिकन डॉलर ची आहे.
बेनू ला १ किलोमीटर अंतरावरून प्रदक्षिणा करणाऱ्या ओसायरीस- रेक्स ने आपल्या २५ ऑगस्ट २०२० च्या कवायतीची रंगीत तालीम केली. गेल्या आठवड्यात नासा ने कमांड दिल्यावर ओसायरीस- रेक्स आपली कक्षा सोडून बेनू च्या जमीनीकडे झेपावलं. बेनू च्या जमीनीपासून जवळपास १२५ मीटर उंचीवर बेनू ने त्याला आखून दिलेल्या कमांडवर काम करताना स्वतःला पुढच्या कवायतीसाठी तयार केलं. त्या नंतर एक मिनिटांनी बेनू च्या जमिनीपासून फक्त ७५ मीटर अंतरावर असताना त्याच्या (Touch-And-Go Sample Acquisition Mechanism (TAGSAM) आर्म ने बाहेर निघून सॅम्पल घेण्याची रंगीत तालीम केली. पुन्हा तो आर्म त्याच्या जागी परत गेला. ह्यानंतर ओसायरीस- रेक्स पुन्हा एकदा आपल्या १ किलोमीटर च्या कक्षेत स्थानापन्न झालं.
मला ओसायरीस- रेक्स ही नासाची मोहीम खूपच संस्मरणीय वाटत आहे. एकतर इतक्या लहान आकाराच्या लघुग्रहावर आपलं यान कक्षेत स्थापन करण त्या नंतर त्याचा वर्षभर अभ्यास करून त्यावर एका प्रोब ला टचडाऊन करून त्या वरच्या दगडमातीच्या नमुन्यांना एका ठिकाणी बंदिस्त करून पुन्हा ते सगळं पृथ्वीवर अचूकतेने पाठवून ते व्यवस्थित उतरवणं. हा सगळं विचार नुसता करून नाही तर हे सगळं प्रत्यक्षात आणणं हे खूप उच्च तंत्रज्ञानाच प्रतिक आहे. २०२३ मध्ये ओसायरीस- रेक्स चा भाग बेनू च्या पृष्ठभागावरील दगड मातीचे नमुने घेऊन पृथ्वीवर उतरेल तेव्हा आपण विश्वाला ४.५ बिलियन वर्ष मागे जाऊन बघू शकणार आहोत. ही उपलब्धी एकूणच पूर्ण विश्वाच्या अभ्यासातील एक मैलाचा दगड ठरणार ह्यात शंका नाही. तूर्तास नासा च्या सर्वच अभियंते आणि वैज्ञानिक ज्यांनी हे स्वप्न बघितलं आणि सध्या निम्म पूर्ण केलं आहे त्यासाठी त्यांच्या कर्तुत्वाला माझा सलाम. विश्वाच्या अनेक गुंतागुंतीच्या प्रश्नांना उत्तर देण्यात बेनू एक महत्वाची निर्णायक भूमिका बजावणार आहे ह्यात शंका नाही.
फोटो स्रोत :- नासा , गुगल
सूचना :- ह्या पोस्टमधील शब्दांकन (विनीत वर्तक ©) कॉपीराईट आहे.
No comments:
Post a Comment