ईटा करीना... विनीत वर्तक

ईटा करीना हे नाव सर्वसामान्य माणसाच्या दृष्टीने खूपच अपरिचित असेल. हि एक ताऱ्यांची रचना आहे ज्यात दोन तारे आपसात एकाभोवती फिरत आहेत. जशी पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते तसेच दोन तारे एकमेकानभोवती फिरत आहेत. ईटा करीना अशीच एक रचना आहे पण विश्वात असणाऱ्या अनेक ताऱ्यान पेक्षा ईटा करीना वेगळी आणि खूप महत्वाची आहे. ज्यात ह्या दोन्ही ताऱ्यांचा प्रकाश हा सूर्याच्या प्रकाशापेक्षा ५ मिलियन पटीने जास्त आहे. ७५०० प्रकाशवर्ष इतक्या दूरवर हे तारे पृथ्वीपासून आहेत. ( एक प्रकाशवर्ष म्हणजे एका वर्षात प्रकाश जितक अंतर कापेल ते अंतर. प्रकाशाचा वेग सुमारे ३,००,००० किलोमीटर / प्रती सेकंद)

ईटा करीना रचनेत एक तारा सूर्यापेक्षा १०० पट मोठा आहे. इतक्या प्रचंड मोठा ताऱ्याच्या जवळच तितकाच दुसरा मोठा तारा आहे. सूर्यापासून शनी ग्रह जितका लांब आहे. तितकच हे अंतर आहे. आपल्याला हे अंतर जास्ती वाटल तरी अवकाश अंतराच्या मानाने हे अगदी कमी आहे. तारा प्रकाशमान असतो तेव्हा त्यावर खूप अणुविखंडन प्रक्रिया सुरु असतात. ह्या प्रक्रियेतून निर्माण झालेली उर्जा आणि प्रकाश हेच ताऱ्याला प्रकाशमान करत असतात. ताऱ्याच्या मधून निघणारी उर्जा आणि विकिरण हे बाहेरच्या दिशेने प्रचंड बल निर्माण करते. पण त्याच वेळी ताऱ्याच्या प्रचंड वस्तुमानामुळे त्याच गुरुत्वीय बल हे उलट्या दिशेने कार्यरत असते. ह्या दोघातील समानता ताऱ्याला एकसंध ठेवते. म्हणजे ह्या दोघातील कोणतही बल जर कमी जास्त झाल तर ताऱ्याचा अस्त ठरलेला आहे.

जन्म होतानाच कोणत्याही ताऱ्याचा अस्त हा ठरलेला असतो. अणुप्रक्रियेमुळे निर्माण झालेली उर्जा किंवा बल आणि आपल्या वस्तुमानामुळे असलेल गुरुत्वीय बल हे जोवर समान तोवर ताऱ्याच आयुष्य. ज्या वेळेला ताऱ्याच आयुष्य संपुष्टात येत असते. तेव्हा नुक्लीयर फायर किंवा अणुकेंद्रीय विखंडन आणि गुरत्वीय बल ह्यांच्यातील एकसंधपणा संपुष्टात येतो. सूर्याच्या बाबतीत बोलायचं झालच तर १ बिलियन वर्षानंतर सूर्याच्या प्रकाशात १०% वाढ होईल. हि जास्ती नसली तरी तिचा पृथ्वीवर खूप मोठा परिणाम होईल. त्या नंतर सूर्याच आकारमान इतक वाढत जाईल कि बुध, शुक्र ग्रह तर आपली पृथ्वी पण त्याने गिळंकृत केलेली असेल. तो एक रेड जायंट तारा झालेला असेल. त्यानंतर त्याचा प्रवास व्हाईट डार्फ ताऱ्याकडे होईल.

प्रत्येक ताऱ्याच्या बाबतीत अस होईल अस नाही. ताऱ्याच्या वस्तुमानावर त्याचा शेवट काय होणार हे ठरलेल असते. ईटा करीना च्या बाबतीत ते वेगळ आहे. ईटा करीना मधील रेडीयेशन बल इतक प्रचंड आहे कि त्याच्या गुरुत्वीय बलाला वरचढ ठरते. ह्यामुळे त्यातील समतोल राखण अशक्य होत जाईल. रेडियेशन बल इतक प्रचंड होईल कि त्यामुळे ह्या ताऱ्याचा विस्फोट होईल. कदाचित झाला हि असेल. कारण आपण आत्ता उघड्या डोळ्यांनी जो ईटा करीना चा प्रकाश बघत आहोत तो ७५०० वर्षापूर्वीचा आहे. इतक्या प्रचंड मोठ्या ताऱ्याचा स्फोट मानवजातीच्या पूर्ण प्रवासात कोणीच बघितलेला नाही. त्यामुळेच जेव्हा तो होईल तेव्हा तो असेल एक हायपरनोव्हा. सुपरनोव्हा एक फटाक्याचा आवाज वाटेल इतक्या प्रचंड मोठ्या ताकदीचा स्फोट. त्याच्या आसपास जर एखादी सोलार रचना असेल तर त्यांचे दिवस भरले म्हणून समजा. ह्या स्फोटातून नुसता प्रकाश आणि उर्जा नाही तर एक्स रे आणि ग्यामा रे चा इतका प्रचंड स्त्रोत आजबाजूच्या पूर्ण ग्रह, तारे, सोलार सिस्टीम आणि पूर्ण अवकाशात फेकला जाईल. अगदी शंभर ते हजारो प्रकाशवर्ष दूर असलेल्या ग्रह, तारे आणि आकाशगंगा वर ह्या रेडीयेशन चा परिणाम जाणवेल. त्याचं पूर्ण आयुष्य किंवा भविष्य बदलवण्याची ताकद ह्या विस्फोटात असेल.

आपल्या डोक्यात आलच असेल मग ह्याचा पृथ्वीवर काय परिणाम तर पृथ्वी ७५०० प्रकाशवर्ष ह्या ताऱ्यापासून लांब आहे. कोणतही रेडीयेशन हे अंतर वाढताच कमालीच घटते. इतक्या लांब असून सुद्धा पृथ्वीच्या दक्षिण गोलार्धातून हा तारा विस्फोट झाल्यावर चंद्राइतका प्रखर, तेजस्वी उघड्या डोळ्यांनी दिसेल. त्यातून पृथ्वीवर आपटणाऱ्या ग्यामा आणि एक्स रे जरी पृथ्वीच्या जीवनमानावर फरक नाही करू शकले तरी नक्कीच चुंबकीय क्षेत्र तसेच इतर गोष्टींवर परिणाम करतील अस अनुमान आहे. ईटा करीनाचा विस्फोट किंवा हायपरनोवा नक्कीच अवकाशात बघण एक वेगळा अनुभव असेल. प्रचंड अश्या ताऱ्याचा मृत्यू याची देही डोळा बघण म्हणजेच आपण किती सूक्ष्म आहोत ह्याचा अनुभव घेण हे सगळ खूप रोमांचक असेल. एक प्रश्न आपण ह्या निमित्ताने स्वतःला विचारूयात कि इतक्या प्रचंड मोठ्या ईटा करीना ताऱ्याला हि मृत्यू चुकला नाही तर आपण कोण? नाही का?