भूतकाळाला स्पर्श करताना... विनीत वर्तक ©

 भूतकाळाला स्पर्श करताना... विनीत वर्तक ©

गेल्या आठवड्यात मानवाने तंत्रज्ञानातील एक मैलाचा दगड अनेक अडथळ्यातून यशस्वीरीत्या पार केला आहे. तंत्रज्ञानातील प्रगतीचा आधार घेऊन त्याने जवळपास आपल्या सौरमालेच्या उत्पत्तीच्या वेळेस तयार झालेल्या एका लघुग्रहाच्या मातीला स्पर्श करून त्याचे नमुने बंदीस्त केले आहेत. ह्या लघुग्रहाच नाव आहे बेनू . बेनूवर नासा ने ८ सप्टेंबर २०१६ रोजी ऑसिरीस-रेक्स (Origins, Spectral Interpretation, Resource Identification, Security-Regolith Explorer (OSIRIS-REx) नावाचं एक यान पाठवलं होतं. जवळपास ३३० मिलियन किलोमीटर च अंतर कापत ह्या यानाने डिसेंबर २०१८ ला बेनू च्या कक्षेत प्रवेश केला. तब्बल दोन वर्ष बेनू च्या पृष्ठभागाचा अभ्यास केल्यावर गेल्या आठवड्यात ह्या यानाने यशस्वीरीत्या 'टच एन्ड गो' हे आपलं मिशन पूर्ण करताना बेनू च्या दगड मातीचे नमुने आपल्या कुपीत बंदिस्त केले. आता हे यान पुन्हा एकदा पृथ्वीच्या दिशेने झेप घेण्यासाठी सज्ज झालं असुन मार्च २०२१ मध्ये आपला प्रवास सुरु करून २४ सप्टेंबर २०२३ ला पृथ्वीवर परत येईल. 

ऑसिरीस-रेक्स ने जे 'टच एन्ड गो' मिशन पूर्ण केलं तो तंत्रज्ञानाच्या दृष्टीने एक मैलाचा दगड होता. हे यान पृथ्वीपासून इतकं लांब आहे की संदेश वहनाला जवळपास १८.५ मिनिटांचा कालावधी एका बाजूने लागतो. याचा अर्थ ह्या यानावरून निघालेला कोणताही संदेश पृथ्वीवर पोचायला १८ मिनिटे तर पृथ्वीवरून दिलेला संदेश यानाकडे जायला १८.५ मिनिटांचा कालावधी लागतो. ऑसिरीस-रेक्स हे ज्या बेनू लघुग्रहावर पाठवलं आहे तो पण तितकाच खास आहे. हा लघुग्रह अपोलो ग्रुप मधील असून ह्याचा व्यास ४९२ मीटर (+/- १० मीटर) इतका आहे. म्हणजेच साधारण एम्पायर स्टेट बिल्डींग च्या उंचीचा. ह्या बेनूला मानवाने ११ सप्टेंबर १९९९ ला शोधलं. बेनू खरं तर पी.एच.ओ.आहे. म्हणजे पोटेंशीयली हझार्डस ऑब्जेक्ट. ह्याचा अर्थ होतो की ज्या पासून पृथ्वीला धोका आहे. ह्या ऑब्जेक्ट ची पृथ्वीशी टक्कर होण्याची शक्यता साधारण ( २१७५ ते २१९९ च्या दरम्यान ) आहे. ही टक्कर पृथ्वीवरील सगळ्या सजीवांचा अथवा प्राणिमात्रांचा अंशतः नाश करण्यात सक्षम असेल. ( ह्याच्या टक्करी मधून निर्माण होणारी शक्ती साधारण ७६,००० पट हिरोशिमा वर टाकलेल्या अणुबॉम्ब पेक्षा जास्ती असेल. ) 

 बेनू २१३५ साली पृथ्वीपासून अगदी चंद्रापेक्षा कमी अंतरावर असणार आहे. ह्या शिवाय २१७५ आणि २१९५ साली अजून जास्ती पृथ्वी जवळून त्याचा प्रवास अपेक्षित आहे. त्या शिवाय हा लघुग्रह अतिशय जुना आहे. ज्याकाळी आपली सौरमाला अतित्वात आली. बेनू हा एखाद्या रेड जायंट ताऱ्याचा अथवा सुपरनोव्हा चा अंश असावा ह्यावर असलेली दगड-माती जवळपास ४.५ बिलियन वर्षापूर्वीची आहे. जे की आपल्या सौरमालेच वय आहे. बेनू च्या दगड माती च्या अभ्यासातून जर त्यात सजीवांची निर्मिती करणाऱ्या गोष्टींच अस्तित्व सापडलं तर ह्याचा अर्थ पूर्ण विश्वात अनेक ठिकाणी सजीवांची उत्पत्ती शक्य असण्यावर शिक्कामोर्तब होणार आहे. ह्यावरील मटेरियल हे कार्बन संयुगानी युक्त आहे. ह्यावर ऑरगॅनिक मॉलिक्यूल, प्लॅटेनियम धातू किंवा पाण्याचे अंश असण्याची पण शक्यता आहे. बेनू च्या अभ्यासामुळे त्याची कक्षा अजून अचूकतेने आपल्याला ठरवता येणार आहे. तसेच बेनू सारखा लघुग्रह आपल्या सौरमालेत कसा अडकला? ह्या प्रश्नांची उत्तर मिळण्यास मदत होणार आहे. 

गेल्या २ वर्षात बेनू भोवती फिरताना ऑसिरीस-रेक्स ने थ्री डी मॅपिंग च्या साह्याने बेनू च्या संपूर्ण पृष्ठभागाचा नकाशा तयार केला. त्यानंतर त्याच्या साह्याने त्याने ४ जागा आपल्या मिशनसाठी नक्की केल्या नाईटअँगल, किंगफिशर, ऑस्प्रे, सॅण्डपायपर अश्या त्या ४ जागा होत्या. त्यातल्या नाईटअँगल ह्या जागेवर यानाच्या  Touch-And-Go Sample Acquisition Mechanism (TAGSAM) नावाच्या उपकरणाने म्हणजेच एका रोबोटिक आर्म ने नायट्रोजन गॅस चा वापर करून ह्या बेनू वरील दगड मातीचा धुराळा उडवला. ह्या धुराळ्यात उडालेली दगडमाती यानाच्या एका कुपीत बंद केली गेली. २८ ऑक्टोबर ला काही अडथळ्यानंतर हे मिशन यशस्वी झाल्याच नासा ने जाहीर केलं. इकडे एक लक्षात घेतलं पाहीजे की ही सगळी यंत्रणा स्वायत्त रीतीने आपलं कार्य करत होती. एखाद्या लघुग्रहाच्या पृष्ठभागावर न उतरता त्याला नुसतं स्पर्श करून पुन्हा उड्डाण भरणं हे अतिशय किचकट तंत्रज्ञान आहे. जवळपास ३३० मिलियन किलोमीटर वर ह्या सगळ्या तांत्रिक बाबी एखाद्या यानाने पार पाडणं म्हणजे तंत्रज्ञानाचा एक सर्वोच्च अविष्कार आहे. त्यातही जवळपास ४०० ग्रॅम वजनाची दगड मातीने भरलेली कुपी बंद करणारी यंत्रणा व्यवस्थित काम न केल्याने ह्यातील काही नमुने हे अंतराळात निसटायला लागले होते. जर कुपी संपुर्ण बंद झाली नसती तर संपुर्ण मोहीम अयशस्वी होण्याचा धोका निर्माण झाला होता. पण नासा च्या वैज्ञानिकांनी दिवस रात्र एक करत अडकलेल्या दगडाचा अडसर दूर करत ही कुपी बंद करण्यात यश मिळवल्याच नासा ने ३० ऑक्टोबर २०२० ला जाहीर केलं. 

ऑसिरीस-रेक्स आता मार्च २०२१ मध्ये पृथ्वी च्या दिशेने आपला परतीचा प्रवास सुरु करेल. २०२३ ला जेव्हा उतेह वाळवंटात उतरेल तेव्हा जवळपास ४.५ बिलियन वर्षाच्या भूतकाळाचे नमुने त्याने पृथ्वीवर आणलेले असतील. गेल्या आठवड्यातील नासा च्या ऑसिरीस-रेक्स मोहिमेतील घटना ह्या मानवाच्या तांत्रिक क्षमतेचा कस बघणाऱ्या होत्या आणि नासा त्यात १००% यशस्वी झाली आहे. हे नमुने NASA's Astromaterials Research and Exploration Science Directorate (ARES) and at Japan's Extraterrestrial Sample Curation Center. इकडे पुढील संशोधनासाठी वैज्ञानिक आणि संशोधकांना उपलब्ध असतील. ९८३ मिलियन अमेरीकन डॉलर खर्चाची नासा ची ही मोहीम मानवाच्या उत्क्रांती सोबत एकूणच विश्वाच्या उत्पत्ती बद्दलची अनेक रहस्य य=उघडणार आहे ह्याबद्दल माझ्या मनात शंका नाही. ह्या मोहिमेत समाविष्ट असलेल्या नासा च्या वैज्ञानिक आणि संशोधक ह्यांना माझा कुर्निसात. 

तळटीप :-  ऑसिरीस-रेक्स चा संपूर्ण प्रवास उलगडणारा व्हिडीओ इकडे शेअर करत आहे. लॉकहीड मार्टिन ने ह्याची निर्मिती केली असुन प्रत्येकाने तो आवर्जून बघावा.  

माहिती स्रोत :- नासा, अमेरीका 

फोटो स्रोत :- नासा, अमेरीका 

सूचना :- ह्या पोस्टमधील शब्दांकन (विनीत वर्तक ©) कॉपीराईट आहे.