#दुर्गाशक्ती भाग ७ .. समुद्रशास्त्र संशोधिका डॉक्टर अदिती पंत .. विनीत वर्तक ©

 #दुर्गाशक्ती भाग ७ .. समुद्रशास्त्र संशोधिका डॉक्टर अदिती पंत .. विनीत वर्तक ©

१८२० साली अंटार्क्टिकाचा शोध लागला. पण आजही तिकडे जाणं म्हणजे हिमालयाला पार करण्याइतपत मोठं काम आहे. पृथ्वीच्या दक्षिण ध्रुवावर असलेली ही भूमी वर्षभर बर्फाच्या चादरीत लपेटलेली असते. उणे एकोणनव्वद (- ८९) डिग्री सेल्सिअसपर्यंत उतरणारे तापमान, बोचरी थंडी, थंड वारे यांमुळे इकडे जाणे हेसुद्धा एक मिशन असते. भारताने १९८१ साली अंटार्क्टिका ट्रीटी स्वीकारल्यावर आपलं पहिलं मिशन या खंडावर पाठवलं होतं. इथलं वातावरण, इथे असणारी नैसर्गिक संपत्ती याचा अभ्यास करण्यासाठी भारताने इकडे १९८३ साली 'दक्षिण गंगोत्री' नावाचा एक संशोधन तळ उभारला. १९८३ साली पृथ्वीच्या अंटार्क्टिका खंडावर पाय ठेवणाऱ्या पहिल्या भारतीय स्त्री, या मराठी म्हणजेच महाराष्ट्राच्या विदर्भातील (नागपूरातील) डॉक्टर अदिती पंत.

लहानपणापासून ट्रेकिंग, हायकिंगची आवड जोपासणाऱ्या अदिती पंत यांचे आदर्श त्यांचे वडील होते. 'काय करते आहेस ते लक्षपूर्वक कर आणि जे करशील ते सर्वोत्तम कर' असं सांगणारी आई, आणि 'मुक्तपणे जग' असं सांगणारे वडील अश्या दोघांच्या विचारांचा पगडा अदिती पंत यांच्या विचारांवर होता. त्यामुळेच जेव्हा आपलं कार्यक्षेत्र निवडण्याची वेळ आली तेव्हा त्यांच्यासाठी सगळ्यात महत्वाचं होतं 'स्वातंत्र्य'. वडिलांच्या मित्रांनी कॉलेजला दिलेल्या एका पुस्तकाने त्यांच्या आयुष्याला एक दिशा दिली. त्या पुस्तकाचं नाव होतं 'द ओपन सी', लेखक सर ऍलिस्टर हार्डी. पुणे विद्यापीठातून बी.एस्सी. केल्यावर पुढे काय हा प्रश्न उभा होता. मुलींनी उच्च शिक्षण घेणं त्याकाळी समाजात रुजलेलं नव्हतं. याशिवाय विदेशात जाऊन उच्च शिक्षण खूप खर्चिक होतं. हा खर्च त्यांच्या कुटुंबाला परवडणारा नव्हता, पण उच्च शिक्षण घ्यायची इच्छा मात्र मनात होती. त्याचवेळी अमेरिकन सरकारने त्यांना उच्चशिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती दिली.

सागरी विज्ञान या विषयात त्यांनी आपलं एम.एस. हवाई विद्यापीठातून पूर्ण केलं. त्यापुढच्या शिक्षणासाठी त्यांनी लंडन गाठलं. वेस्टफील्ड कॉलेज, लंडन विद्यापीठातुन सागरी शैवाल या विषयात डॉक्टरेट घेतली. डॉक्टरेट पूर्ण झाल्यावर 'पुढे काय?', असा प्रश्न त्यांच्यापुढे उभा राहिला. १९७१-१९७२चा तो कालावधी होता. भारतीयांच्या अमेरिका स्वप्नांच्या सुरूवातीचा तो काळ होता. जगातील प्रतिष्ठित अश्या विद्यापीठातल्या पदव्या डॉक्टर अदिती पंत यांच्याकडे होत्या. पैसा, मान- सन्मान, प्रतिष्ठा ते अमेरिकेचं नागरिकत्व असं सगळं समोर असताना त्या भारतात परत आल्या. भारतात आल्यावर त्यांनी National Institute of Oceanography, (NIO) Goa इकडे आपल्या कार्याला सुरवात केली. 'द ओपन सी' प्रमाणे, त्यांच्यासमोर भारताला लाभलेली ७५०० किलोमीटरची किनारपट्टी अभ्यासाला होती.

National Centre for Polar and Ocean Research या भारत सरकारच्या उपक्रमाने भारताच्या अंटार्क्टिकावरील संशोधनाचा श्रीगणेशा झाला होता. याच मोहिमेचा भाग म्हणून १९८३ साली सुदिप्ता सेनगुप्ता यांच्या सोबत डॉक्टर अदिती पंत यांनी अंटार्क्टिकाकडे कूच केलं. अंटार्क्टिकावर जाऊन तिथल्या महासागरातल्या जैव विविधतेच्या अन्नसाखळीचा अभ्यास करणं, हे त्यांचं मुख्य उद्दिष्ट होतं. याआधी कोणत्याही भारतीय स्त्रीने अश्या प्रतिकूल वातावरणात पाऊल ठेवलं नव्हतं. त्यामुळे अश्या वातावरणात राहणं, अभ्यास करणं हे खूप कठीण उद्दिष्ट त्यांच्यासमोर होतं. तब्बल ४ महिने अंटार्क्टिकाच्या प्रतिकूल वातावरणात राहून तिथल्या नैसर्गिक साखळीचा अभ्यास करताना डॉक्टर अदिती पंत यांनी अनेक शोध लावले. याशिवाय दक्षिण ध्रुवापासून २५०० किलोमीटर अंतरावर भारताचा पहिला संशोधन तळ 'दक्षिण गंगोत्री' ची स्थापना केली. या मोहिमेनंतर पुन्हा एकदा त्या १९८४ साली अंटार्क्टिकावर संशोधनासाठी गेल्या होत्या. यानंतर त्यांनी पुण्याच्या  National Chemical Laboratory. (एन.सी.एल.) इकडे आपलं पुढील संशोधन सुरु ठेवलं.

डॉक्टर अदिती पंत यांनी अंटार्क्टिकाच्या अभ्यासात दिलेल्या बहुमूल्य योगदानाबद्दल भारत सरकारने त्यांना अंटार्क्टिका सन्मान दिला. डॉक्टर अदिती पंत यांच्या नावावर जागतिक पातळीवर संशोधनातील ५ पेटंट आणि ६७ पब्लिकेशन्स आहेत. एक सर्वसाधारण मध्यमवर्गीय मराठी कुटुंबातून उच्चशिक्षण घेताना सर्व अडीअडचणींवर त्यांनी मात केली. अंटार्क्टिकासारख्या खडतर मोहिमेमध्ये न घाबरता, एखाद्या लढवय्याप्रमाणे तिथल्या प्रतिकूल वातावरणात त्या राहिल्या होत्या. एक भारतीय स्त्री, जगण्यासाठी आव्हान असलेल्या खंडावर, पृथ्वीच्या टोकावर जाऊन, संशोधन करून तिकडे भारताचा तिरंगा फडकावते, अश्या दुर्गाशक्तीस माझा साष्टांग नमस्कार. त्यांच्या पुढील प्रवासाला माझ्या शुभेच्छा.

माहिती स्रोत :- गुगल

फोटो स्रोत:- गुगल

सूचना :- ह्या पोस्टमधील शब्दांकन (विनीत वर्तक ©) कॉपीराईट आहे.