चंद्रयान २ एका स्वप्नाचा प्रवास ( भाग १)... विनीत वर्तक ©

चंद्रयान २ एका स्वप्नाचा प्रवास ( भाग १)... विनीत वर्तक ©

भारताची पहिली चंद्र मोहीम सुरु होण्याआधीच भारताने चंद्रयान २ मोहिमेची आखणी सुरु केली होती. रशिया ची रॉसकॉसमॉस आणि भारताची इस्रो ह्यांनी २००७ मधेच एक करार केला. त्यानुसार ऑरबिटर आणि रोव्हर ची जबाबदारी इस्रो ने उचलली तर चंद्रावर उतरायला लागणाऱ्या ल्यांडर ची जबाबदारी रॉसकॉसमॉस ने उचलायची असं ठरलं. पण रॉसकॉसमॉस ला आलेल्या मंगळाच्या फोबोस- गृंट मिशन च्या अपयशानंतर त्यांनी भारतासोबत झालेल्या करारातून काढता पाय घेतला. २०१० च्या आसपास अपेक्षित असलेली चंद्रयान २ मोहीम २०१५ पर्यंत पुढे ढकलली गेली. रशिया ने असमर्थता दाखवल्यावर इस्रो ने ल्यांडर बनवण्याची जबाबदारी स्वतः उचलायचं ठरवलं. ह्या मिशन ला वेगवेगळ्या तांत्रिक चाचण्यातून पूर्ण पास करण्यासाठी पुढे अजून ४ वर्षाचा कालावधी लोटला. आता १५ जुलै २०१९ ला जवळपास १० वर्षानंतर पुन्हा एकदा भारत चंद्राकडे झेपावत आहे. चंद्रावर मानव जाऊन इतका कालावधी लोटल्यावर पुन्हा एकदा चंद्रावर का जायचं? किंवा भारताने चंद्राची निवड का करावी? चंद्रावर नक्की जाउन इस्रो काय करणार? इस्रो च्या ह्या चंद्रयान मोहिमेचं जागतिक पटलावर महत्व हे सगळेच प्रश्न सामान्य माणसाच्या मनात येणं स्वाभाविक आहे.

चंद्र पृथ्वीचा एकमेव उपग्रह ज्याचा अभ्यास अनेकवेळा केला गेला आहे. पण ह्याच चंद्राच्या अनेक बाबी आजही गुलदस्त्यात आहेत. २००८ साली भारताच्या चंद्रयान १ मोहिमेतून चंद्रावर पाणी असल्याच्या निष्कर्षावर शिक्कामोर्तब झालं होतं. हा शोध २१ व्या शतकातील अवकाश संशोधनातील एक मैलाचा दगड मानण्यात येतो. ह्यावेळी इस्रो चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर स्वारी करत आहे. चंद्राचा दक्षिण ध्रुव का निवडला ते तिकडे जाण्यातील तांत्रिक अडचणी? ह्याच्या उत्तरासाठी आपल्याला थोडा चंद्राच्या ह्या भागाची माहिती असणं गरजेचं आहे. चंद्राचा दक्षिण ध्रुव रहस्यमयी आहे. कारण ह्याच्या काही भागात आजवर कधीच सूर्याचा प्रकाश पोहचलेला नाही तर काही भागात नेहमीच सूर्य तेजाने तळपत असतो. चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाच्या ज्या भागावर सूर्य आजवर कधीच उगवलेला नाही त्या भागात चंद्राच पाणी हे बर्फाच्या स्वरूपात असण्याची शक्यता आहे. चंद्राच्या पाण्याच स्वरूप जर समजून घ्यायचं असेलं तर ह्या बर्फाचा अभ्यास वैज्ञानिकांसाठी अतिशय महत्वाचा आहे.

चंद्राच्या ह्याच भागात अनेक विवरं आहेत. जी उल्कापातामुळे तयार झाली आहेत. ह्या विवराला सूर्याचा प्रकाश स्पर्श करत नसल्यामुळे ह्या मधील अनेक महत्वाच्या गोष्टी ज्या भौतिक, रसायन आणि भूगोलाच्या दृष्टीने महत्वाच्या आहेत त्या आजही जपल्या गेल्या आहेत. पुढल्या भविष्यात जर चंद्रावर आपलं दुसरं घर बसवायची वेळ आली तर चंद्राचा दक्षिण भाग हा सगळ्यात महत्वाचा असणार आहे. बर्फाच्या स्वरूपात असलेलं पाणी मानवाची प्राथमिक गरज भागवू अश्केल. तसेच ह्या भागातील जमीन प्रचंड अश्या खनिजांनी ओतप्रोत आहे. ज्यात हेलिअम ३ चा ही समावेश आहे. हेलिअम ३ कडे मानवाच्या भविष्याचा उर्जेचा स्रोत म्हणून बघण्यात येते आहे. चंद्राच्या ह्याच भागात अनेक डोंगर असून इकडे असलेलं एपीसिलोन टोक हे पृथ्वीवर असणाऱ्या कोणत्याही डोंगरापेक्षा जास्ती उंचीच आहे. चंद्रावर जास्तीत जास्त काळ सूर्यप्रकाश ह्याच भागात पडतो. त्यामुळे सगळ्यात जास्त काळ सौर उर्जा मिळवण्याच ठिकाण पण दक्षिण धृवच आहे.

आजवर झालेल्या चंद्रयान मोहिमा ह्या चंद्राच्या मध्य भागाच्या आसपास झालेल्या आहेत. दक्षिण ध्रुव हा भाग पूर्णतः माहित नसलेला भाग आहे. ह्यामुळेच इकडे उपग्रह यान किंवा रोव्हर उतरवणं प्रचंड कठीण काम आहे. सूर्यप्रकाश पोहचत नसल्याने इकडे रोव्हर चं आयुष्य ही खूप कमी असणार आहे. अश्या प्रचंड प्रतिकूल परिस्थितीत सुद्धा इस्रो ने चंद्रयान २ मोहिमेचं स्वप्न बघून ती प्रत्यक्षात उतरवली आहे. ह्या मोहिमेत इस्रो आधी सांगितलं त्या प्रमाणे ऑरबिटर, ल्यांडर आणि रोव्हर नेतं असून ह्यातील ऑरबिटर चंद्राच्या कक्षेत फिरत राहणार आहे. तर ल्यांडर आणि रोव्हर चंद्राच्या पृष्ठभागावर उतरणार असून ह्यातील रोव्हर चंद्राच्या जमिनीवर विहार करणार आहे. ह्या तिन्ही गोष्टींवर वेगवेगळी उपकरण असून चंद्राच्या अनेक बाबींचा ती अभ्यास करणार आहेत.

चंद्रयान १ वर असलेल्या नासा (अमेरिका) च्या उपकरणाने चंद्रावर पाणी असल्याचा शोध लावला होता. हे उपकरण भारताने कोणतेही पैसे न घेता वैज्ञानिक दृष्ट्रीने चंद्रावर नेलं होतं. ह्या वेळेस ही चंद्रयान २ वर असलेल्या १४ उपकरणांन पेकी १३ भारतीय असून १ उपकरण नासाचं असणार आहे. ह्या ही वेळेस भारत कोणतेही पैसे न घेता नासा चं हे उपकरण नेतो आहे. ह्यासाठी नासा भारताला आपलं डीप स्पेस नेटवर्क वापरण्याची मुभा देणार आहे. नासा चं डीप स्पेस नेटवर्क जगात अग्रगण्य असून इंटर प्लानेटरी मिशन जसे की चंद्रयान २ च्या संपर्क आणि संवादासाठी भारताला ह्याची अत्यंत गरज भासणार आहे.

क्रमश.

माहिती स्रोत :- इस्रो, नासा, स्पेस प्लानेटरी, विकिपिडिया

फोटो स्रोत:- इस्रो, नासा, गुगल

१) दक्षिण ध्रुवावर दिसणाऱ्या ह्या दोन निळ्या टीपक्यांच्या मध्ये भारताचे चंद्रयान २ उतरणार आहे.

२) चंद्रावर आजवर उतरलेल्या यानांची जागा आणि भारताच्या चंद्रयान २ उतरण्याची प्रस्तावित जागा.

सूचना :- ह्या पोस्ट मधील शब्दांकन (विनीत वर्तक ©) कॉपीराईट आहे.