एका ताऱ्याचा जन्म... विनीत वर्तक ©

 एका ताऱ्याचा जन्म... विनीत वर्तक ©

सूर्य नसता तर अश्या आशयाचा विषय शाळेत मला अनेकदा निबंधासाठी यायचा. जेव्हा कधी या विषयावर लिहायला घ्यायचो तेव्हा तेव्हा भूत, वर्तमान आणि भविष्य सगळंच अंधकारमय व्हायचं. कारण सूर्याशिवाय आपण या सजीव सृष्टीची कल्पना करूच शकत नाही. पृथ्वी जरी आपलं घर असली तरी त्या घराचा कर्ता धर्ता हा सूर्यच आहे. त्यामुळेच हिंदू संस्कृतीत ही सूर्याला खूप महत्वाचं स्थान आहे. सूर्यानेच आपल्या सौर मालेला आणि आपल्या पृथ्वीला जन्म दिला. त्यातून आज आपण इथवर आलेलो आहोत. पण या सूर्याला ही आयुष्य आहे. सूर्याला ही अंत आहे. हा अंत जरी खूप लांबवर असला तरी त्याच्या जन्माची कहाणी मात्र वैज्ञानिकांना नेहमीच कुतुहलात टाकत आलेली आहे. सूर्याची आणि एकूणच या विश्वात अस्तित्वात असणाऱ्या अनंत तार्यांची निर्मिती समजून घेणं हा विश्व समजून घेण्याच्या प्रक्रियेतील एक महत्वाचा टप्पा आहे. 

एखादा तारा जन्माला येतो म्हणजे नक्की काय होते? नक्की काय घडते की ज्याच्यामुळे त्यावर एक अणुभट्टी सुरु होते आणि त्यातून ऊर्जेचा अखंड स्रोत बाहेर पडत रहातो. जेव्हा हे तारे जन्माला येत असतात तेव्हा नक्की त्यांच्यात काय बदल घडून येतात. कश्या पद्धतीने त्यांच वस्तुमान इतकं प्रचंड वाढते आणि मुळात त्यांचा आकार, त्यांचा तेजस्वीपणा कसा काय प्राप्त होतो हे समजून घेणं अतिशय रोमांचकारी आहे. प्रत्यक्षात जेव्हा या घटना विश्वात घडताना टिपल्या जातात तेव्हा विश्वाच्या या स्वरूपाला आपण फक्त कुर्निसात करू शकतो. दोन दिवसांपूर्वी जेम्स वेब टेलिस्कोप ने अश्याच एका अदभूत नजाऱ्याला आपल्यात बंदिस्त केलं आहे. ज्यात एक नवीन तारा जन्माला येताना दिसतो आहे. 

L1527 नावाच्या एका धूळ आणि ढगांच्या साम्राज्यात हा तारा कवडसे धरतो आहे. अश्या ताऱ्याला 'प्रोटोस्टार' असं म्हणतात. तारा कसा जन्माला येतो हे समजून घेण्यासाठी आपल्याला थोडं विज्ञान समजून घ्यावं लागेल. कोणालाही तारा बोलण्यासाठी त्यात आधी हायड्रोजन च रूपांतर हेलियम मधे होण्याची प्रक्रिया सुरु व्हावी लागते. जेव्हा ही प्रक्रिया सुरु होते तेव्हाच त्याला 'तारा' असं म्हंटल जाते. त्याआधी त्याला प्रोटोस्टार असं म्हंटल जाते. धुळीच्या ढगांच्या साम्राज्यात गुरुत्वाकर्षणामुळे या गोष्टी जवळ ओढल्या जातात. एकमेकांभोवती घट्ट स्वरूपात जोडले जात असताना त्यांना गोलाकार आकार मिळत जातो. याला 'accretion' असं म्हणतात. गुरुत्वाकर्षणाचा प्रभाव हा हळूहळू वाढत जातो आणि हे गॅसेस तापू लागतात. त्यांच तापमान वाढायला सुरवात होते. यातून रेडिएशन विश्वात फेकलं जाते. पण जस जसं अधिक गॅसेस आणि धूळ यात गुंफत जाते तशी गुरुत्वाकर्षणाची शक्ती प्रचंड वाढत जाते. एकवेळ येते की यातून हे रेडिएशन ही बाहेर निघू शकत नाही. गुरुत्वाकर्षण आणि बंदिस्त झालेल रेडिएशन यामुळे त्याच तपमान प्रचंड वाढते. जेव्हा हे तापमान १० मिलियन डिग्री केल्विन (जवळपास ९९ लाख डिग्री सेल्सिअस) चा आकडा पार करते तेव्हा त्यातल्या हायड्रोजन च विखंडन होऊन हेलियम मधे रूपांतर होते. त्याच ताऱ्यात रूपांतर होते. ज्या प्रोटोस्टार मधील तपमान १० मिलियन डिग्री केल्विन (जवळपास ९९ लाख डिग्री सेल्सिअस) चा आकडा पार करत नाही त्याच रूपांतर ड्वार्फ ताऱ्यात होते. असे तारे आपल्या सूर्यापेक्षा लहान पण गुरु ग्रहापेक्षा मोठे असतात. कित्येक मिलियन वर्ष आपला प्रकाश देत राहतात.   

L1527 हा अजून ताऱ्यात रूपांतरित झालेला नाही. त्यात अजून हायड्रोजन च विखंडन सुरु झालेलं नाही. याच वय साधारण १ लाख वर्ष आहे जे की विश्वाच्या मानाने किना एखाद्या ताऱ्याच्या आयुष्याच्या मानाने अतिशय कमी आहे. अजूनही त्याचा आकार गोलाकार झालेला नाही. अजून त्याची तारा बनण्याची प्रक्रिया सुरु आहे. यातील धूळ आणि गॅस च वस्तुमान आपल्या सूर्याच्या मानाने २०%-४०% टक्के इतकं आहे. येत्या काळात सूर्यासारखा तारा बनण्याच्या दृष्टीने त्याचा प्रवास सुरु झालेला असेल. याच्या आजूबाजूच्या क्षेत्रात ग्रहांची निर्मिती होण्याची प्रक्रिया पण सुरु झालेली आहे. ज्या प्रमाणे सूर्यासोबत आपली सौरमाला जन्माला आली त्याप्रमाणे उरलेल्या गॅसेस आणि धुळीतून ग्रह जन्माला येण्याची प्रक्रिया सुरु असल्याचं नासाने स्पष्ट केलं आहे. 

खाली फोटोत जिकडे निळ्या रंगाचं अस्तित्व दिसते आहे तिकडे धुळीचं साम्राज्य कमी आहे. तर ऑरेंज आणि लाल रंग जिकडे दिसतो आहे तिकडे त्यांच साम्राज्य प्रचंड आहे. धूळ आणि गॅसेस निळ्या रंगाचा प्रकाश शोषून घेत असल्याने त्या भागात निळा रंग दिसून येत नाही. जेम्स वेब ने घेतलेला ही प्रतिमा यासाठी वेगळी आहे की ती फक्त आणि फक्त इन्फ्रारेड प्रकाशात दिसून येते. हा प्रकाश व्हिजिबल स्पेक्ट्रम मधे अजिबात दिसत नाही. त्यामुळे तारे निर्मिती किंवा जन्माची ही प्रक्रिया आत्तापर्यंत आपल्यापासून लपून राहिलेली होती. जेम्स वेब टेलिस्कोप वर असलेल्या निरी कॅम म्हणजेच Near-Infrared Camera (NIRCam) च्या मदतीने विश्वाचा हा अदभूत नजारा आपल्याला दिसू शकत आहे. एका ताऱ्याचा जन्म होताना बघणं वैज्ञानिकांसाठी एक पर्वणी आहे. कारण मुळात ज्या सूर्यामुळे आपलं अस्तित्व आहे. त्याच्या सारख्या ताऱ्यांचा जन्मसोहळा विश्वाच्या पटलावर बघणं नक्कीच माणसाच्या तांत्रिक क्षमतेचा अजून एक अविष्कार आहे. तूर्तास या अदभूत फोटोसाठी जेम्स वेब दुर्बिणीची निर्मिती करणाऱ्या वैज्ञानिक, संशोधक यांना कडक सॅल्यूट. 

फोटो शोध सौजन्य :- नासा 

सूचना :- ह्या पोस्टमधील शब्दांकन (विनीत वर्तक ©) कॉपीराईट आहे.