ऑईल आणि नैसर्गिक वायू क्षेत्र ... एक उत्कृष्ट करियर पर्याय....भाग २ .. विनीत वर्तक
मागील भागात बघितलं, की ऑईल कसं तयार होतं. ऑईल जमिनीखाली शोधणं आणि त्यानंतर ते वर काढून, त्यावर प्रक्रिया करून वेगवेगळ्या घटकांत ते बदलणं, ही बरीच मोठी प्रक्रिया आहे. कोणतीही एक कंपनी सगळ्याच टप्प्यांवर स्वतः सगळी उपकरणं तयार आणि प्रक्रिया करू शकत नाही आणि मग तिथेच येतात सर्व्हिस कंपन्या. सर्वप्रथम ज्याठिकाणी ऑईल शोधायचं, त्या ठिकाणचा भूगर्भीय अभ्यास केला जातो, यामध्ये येतं भूस्तरीय रचना, तिथल्या भूगर्भाची हालचाल आणि त्यामुळे निर्माण होणाऱ्या प्लेटस्. साधारणतः जिकडे अश्या प्लेटस् असतात, तिकडे ऑईल मिळण्याची शक्यता जास्त असते. एकदा हा अभ्यास झाला, की मग त्याचा सेस्मिक(seismic) अभ्यास केला जातो, यात ध्वनीलहरी जमिनीत पाठवून त्यांच्या प्रतिध्वनीचा अभ्यास करून एक अंदाज बांधला जातो, की किती खोलीवर कोणत्या स्वरूपाचा भूस्तर आहे. एकदा हे सगळं झालं, की एक संशोधनाची विहीर खणली किवा ड्रील केली जाते. ड्रील करत असताना, भूगर्भातील रचनेच्या अभ्यासासाठी त्याचा लॉगिंग केलं जातं. या अभ्यासाच्या जोरावर मग पुढच्या गोष्टी अवलंबून असतात. समजा ऑईल असण्याचं सिद्ध झालं, तर मग अजून अश्याच स्वरूपाच्या २-३ विहिरी केल्या जातात, ज्यात आतील रचनेचा अगदी बारकाईने अभ्यास केला जातो, नंतर या भूस्ताराचे क्षेत्र ठरवले जाते, आणि त्यातून किती ऑईल आपण काढू शकतो, याचा अंदाज बांधला जातो. त्यात असणारे सगळेच्या सगळे ऑईल आपण बाहेर काढू शकत नाही. मुळात ऑईल हे पाण्याप्रमाणे वाहतं नसतं, तर ते असतं पोरस(porous) दगडांच्या फटींमध्ये. उदाहरण द्यायचं झालं, तर चूनखडक किवा वाळूचा दगड. यांत असणाऱ्या पोकळ जागेत ऑईल दडलेलं असतं, म्हणजे स्पंजप्रमाणे. स्पंजमध्ये पाणी असेल, तर ते वाहत नाही पण जर तुम्ही स्पंजला पिळलं, तर त्यातून भरपूर पाणी बाहेर पडतं, तसंच काहीसं.
एकदा का अभ्यास पूर्ण झाला, की मग या क्षेत्रात उत्खनन सुरू होतं. उत्खनन करणाऱ्या विहीरी आता सरळ ड्रील न करता त्यांना पूर्णतः आडवं करण्यात येतं, ज्यायोगे जास्तीत जास्त ऑईल भूस्तरामधून बाहेर काढता येईल. ओईलचं क्षेत्र मुख्यतः काही मीटर जाडीमध्ये असतं, पण ते २००-१००० किलोमीटरपर्यंत पसरलेलं असू शकतं. त्यामुळेच आज काल जास्तीत जास्त विहिरी आडव्या स्वरूपाच्या ड्रील केल्या जातात. वर वाचताना ही गोष्ट अतिशय सोप्पी वाटत असेल, पण जमिनीच्याखाली जवळ पास ३०००-५००० मीटर्स खोली आणि जवळ पास १२० डिग्री सेल्सिअस तापमानात अगदी ५ ते १० मीटरच्या छोट्या भूस्तरात विहिरीला आडवं करणं, आणि तसंच ज्याप्रमाणे भूस्तरात उतार चढाव होतील त्याप्रमाणे विहिरीत वर-खाली करणं, खूप कठीण काम आहे. एकतर जमिनीचा दाब, तापमान, माहीत नसलेल्या गोष्टी आणि त्यात ड्रील करताना होणारे आवाज आणि धक्के यांतून जमिनीचा अभ्यास करणं, हे खूप मोठं जिकीरीचं काम आहे. एक सोप्पं उदाहरण, तुम्ही कधी तुमचा कॉम्प्युटर जमिनीवर आदळून अगदी ५ फुटावरून परत चालू केला आहे?? किवा घरातील कोणतीही इलेक्ट्रॉनिक वस्तू जर अशी आदळली, तर ती परत सुरू होणं अगदीच अशक्य. मग कल्पना करा, '२५ जी फोर्स'मध्ये काय होत असेल? (माणूस फक्त '९ जी फोर्स'पर्यंत स्वतःला सहन करू शकतो, ते सुद्धा अद्ययावत प्रशिक्षण घेतलेले आणि जेट विमान चालवणारे चालक). या सर्व कठीण परिस्थितीमध्येसुद्धा कॉम्प्युटरने काम करावं, यासाठी विशिष्ट बदल करावे लागतात, आणि ते करून मगच आपल्याला भूस्तराचा अभ्यास करता येऊ शकतो. आता तुमच्या लक्षात आलंच असेल, की हे सगळं करण्यासाठी पैसा आणि संशोधन आलंच, आणि त्याचबरोबर याचा वापर करण्यासाठी पैसे मोजणंही आलंच. अशी अद्ययावत उपकरणं चालवण्यासाठी त्याचा योग्य आणि नीट वापर करणारे लोकही आलेच, आणि त्याचबरोबर मिळणारं मानधनही.
जमिनीखालून मिळणारं ऑईल हे जमिनीच्या खाली दबलेलं असतं, आणि त्यावर प्रचंड दाबही असतो. कल्पना करा, एखाद्या हवा भरलेल्या फुग्यामध्ये तुम्ही टाचणी टोचली, तर काय होतं? तर बाहेर निघणाऱ्या हवेच्या जोरामुळे अतिप्रचंड दाब निर्माण होऊन फुगा फुटतो. तसंच ऑईल असलेलं भूस्तर प्रचंड दाबाखाली असतं, आणि आपण करणारं ड्रील हे त्या टाचणीचं काम करतं. जर बाहेर येणारं ऑईल दाबलं नाही, तर वाटेत येणारं सगळं उध्वस्त करतं. 'गल्फ ऑफ मेक्सिको'मध्ये झालेला हाहाकार वाचलाच असेल, याला ब्लो-आऊट असं म्हणतात. असं होण्यापासून रोखण्यासाठी ड्रील करताना मड वापरतात . यात काही रासायनिक द्रव्यं मिसळलेली असतात. या मड-चा दाब हा त्या ऑईलच्या दाबापेक्षा जास्त असेल, तरच आपण व्यवस्थित ड्रील करू शकू, म्हणूनच या क्षेत्रात धोके खूप आहेत. प्रत्येक गोष्ट ही दोनदा तपासून मग केली जाते, एखादी चूक आणि त्याचा फटका एखाद्या कंपनीच्या नाशामध्ये होऊ शकतो. 'बी पी' या कंपनीला 'गल्फ ऑफ मेक्सिको' मध्ये बसलेला झटका १५ बिलियन अमेरिकन $ चा आहे. त्याशिवाय पर्यावरणाचा नाश, जीवितहानी असं भरून न येणारं नुकसानही आहे. त्याचबरोबर ड्रील करताना उपयोगात येणारे रासायनिक द्रव्यंही आजूबाजूचं पाणी, जागा हे सगळं खराब करत असतात.
ड्रील झाल्यानंतर त्यातून ऑईल काढायला सुरूवात होते. ऑईलवर असणाऱ्या दाबामुळे ते स्वतःच वरती येते, पण जर जास्ती वेळ काढल्यावर त्यावरील दाब कमी होतो व मग सक्शन-पंप किवा आर्टिफिशिअल लिफ्ट या तत्वाचा वापर करून ऑईल बाहेर काढले जाते. ते येताना त्या बरोबर पाणी, नैसर्गिक वायू, तसेच सगळ्यात घातक H2S वायूसुद्धा बाहेर येतो. H2S वायू प्राणघातक असून त्याच्या संपर्कात जास्त वेळ राहिल्याने मृत्यू ओढवू शकतो. बाहेर येणारे सगळेच वायू उपयोगी नसतात, आणि त्यांना साठवणेसुद्धा घातक असते, म्हणून त्यांना जाळून टाकण्यात येते. आधी बाहेर निघणारा नैसर्गिक वायूसुद्धा जाळला जात होता, आता याचा उपयोग घरगुती वापरासाठी तसेच गाड्यांमध्ये केला जातो.
इकडे नोकरीच्या संधी खूप आहेत, कारण घरापासून लांब राहून काम करावे लागत असल्याने खूप कमी जण या क्षेत्राकडे वळतात. त्याच बरोबर धोकेही आहेतच, पण इकडे मिळणारे मानधन हे तुम्हाला साध्या ऑफिस नोकरीत मिळणाऱ्या मानधनाच्या कैकपट असते. कदाचित एखाद्या ठिकाणी ३० वर्षं नोकरी करून तुम्हाला जितकं मानधन मिळणार नाही, ते तुम्ही इकडे ५ वर्षांत कमवू शकता. त्याचबरोबर ६ आठवडे कामानंतर ३ आठवडे भरपगारी सुट्टी किवा २८ दिवस कामानंतर २८ दिवस भरपगारी सुट्टी. इतकं असूनसुद्धा घरचा विरह हा आहेच, त्याचबरोबर धोके सुद्धा. ज्यांना काहीतरी वेगळं करायचं आहे, ज्यांना घरून आई, बाबा, बायको , नवरा , मुलगा, मुलगी या सर्वांचा सपोर्ट आहे, त्यांनी या क्षेत्रात यावं. मुळातच स्वस्थ जीवन जगणाऱ्या माणसांचं हे कार्य क्षेत्र नक्कीच नाही, ज्यांना धडपड करायची आहे आणि खूप काही शिकायचं आहे, त्याचबरोबर चांगला पैसा कमवायचा आहे त्यांनी या क्षेत्राचा आवर्जून विचार करावा. इकडे विहिरीला आडवं करणाऱ्या आणि बरोबर त्या भूस्तरात नेणाऱ्या व्यक्ती दिवसाला जवळपास ३०,००० कमावतात आणि त्याशिवाय तुमचा पगार वेगळा म्हणजे निदान ८-१० लाख रुपये एका महिन्याला तुम्ही आरामात कमवू शकाल, पण त्यासाठी हवी जिद्द, जवळपास १५-२० वर्षांचा अनुभव या क्षेत्रातला आणि घरच्यांचा सपोर्ट. या क्षेत्रात पैसा नुसता नाही तर बरंच काही शिकायलाही मिळतं आणि एक आपण केलेल्या कामाची अनुभुतीही आहेच. येणाऱ्या काळात या क्षेत्राचं महत्व वाढतच जाणार आहे, आणि हो त्यायोगे मिळणार मानधन आणि अमर्याद संधी. कारण अजून आपण पृथ्वीचा ६०% भाग शोधलाच नाही ओईल साठी, कारण तशी व्यवस्था आपल्याकडे नव्हती, उद्या कदाचित ती असेल आणि येणाऱ्या संधीसुद्धा.
