स्टारलायनर... विनीत वर्तक ©

 स्टारलायनर... विनीत वर्तक ©

अवकाशात इंटरनॅशनल स्पेस स्टेशन मधे अडकलेल्या बुच विल्मोर आणि सुनी (सुनीता) विल्यम्स यांना पृथ्वीवर पुन्हा सुरक्षित आणण्यासाठी स्पेस एक्स च्या क्रू ड्रॅगन चा वापर केला जाईल असं नासाने काही दिवसांपूर्वी स्पष्ट करून बोईंग स्टारलायनरच्या भविष्यापुढे एक मोठं प्रश्नचिन्ह उभं केलेलं आहे. हि सगळी घटना काय आहे? कशामुळे असं घडलं आहे? तसेच याचे दूरगामी प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष परिणाम काय होतील हे जाणून घेणं महत्वाचं आहे.

आपण जर नासा च्या इतिहासात डोकावलं तर अवकाश संशोधनासाठी स्थापन झालेली ही संस्था कोल्ड वॉर च्या काळात माणसाच्या अवकाशात झेप घेण्याच्या प्रवासातील एक मूलभूत संस्था म्हणून नावारूपाला आली. चंद्रावर मानवाने पाऊल ठेवलं ते याच संस्थेच्या अपोलो मिशन च्या माध्यमातून. पुढे नासाने आणि पर्यायाने अमेरिकेने इतर देशांसोबत इंटरनेशनल स्पेस स्टेशन अवकाशात उभारलं. तिकडे संशोधनासाठी अवकाश यात्रींची ने आण करण्यासाठी स्पेस शटल प्रोग्रॅम सुरु केला. ३१ ऑगस्ट २०११ ला नासाने स्पेस शटल प्रोग्रॅम बंद केला. पण याआधीच २०१० साली नासाने कमर्शियल लॉंचेस आणि इंटरनॅशनल स्पेस स्टेशनवर अवकाश यात्रींची नेआण करण्यासाठी बोईंग कंपनीला स्पेस क्राफ्टच संशोधन करण्यासाठी ९२.३ मिलियन अमेरिकन डॉलर दिले. यातूनच जन्माला आलं ते स्टारलायनर. पुढे २०१४ साली नासाने बोईंग ला २०३० पर्यंत जोवर आय. एस. एस. सुरु राहणार आहे तोवर अवकाश यात्रींची नेआण ६ वेळा आय.एस.एस. वर करण्यासाठी ४.२ बिलियन डॉलर च कॉन्ट्रॅक्ट दिलं. त्याच वेळेस बोईंग ची स्पर्धक कंपनी स्पेस एक्स ला मात्र २.६ बिलियन च कॉन्ट्रॅक्ट दिलं गेलं. स्पर्धेच्या बाबतीत बोईंग ने जरी आघाडी घेतली तरी ती बोईंग ला टिकवता आली नाही. स्पेस एक्स च क्रू ड्रॅगन जिकडे यशाची चव चाखत होतं दुसरीकडे बोईंग च स्टारलायनरच्या अडचणी वाढत जात होत्या.  

 २०१० नंतर प्रत्यक्षात स्टारलायनरच पहिलं उड्डाण व्हायला २० डिसेंबर २०१९ तारीख उजाडावी लागली. पण त्याही दिवशी स्टारलायनर आय.एस.एस. पर्यंत जाऊ शकलं नाही. अर्ध्या रस्त्यात पुन्हा त्याला पृथ्वीवर उतरवावं लागलं. जवळपास ८० पेक्षा जास्त त्रुटी नासा च्या इंजिनिअरिंग टीम ने स्टारलायनर मधे काढल्या. या सर्वांचं निराकारण करून मग पुन्हा उड्डाण करण्याचा विचार करण्याचा सल्ला बोईंग ला दिला. आधीच उशीर झालेल्या आणि आखून दिलेल्या बजेट पेक्षा जास्त खर्च होत चाललेल्या स्टारलायनर च्या प्रोग्रॅममुळे बोईंग च्या खिशाला कात्री बसायला सुरवात झाली होती. स्टारलायनर एक प्रकारे बोईंगसाठी पांढरा हत्ती बनत चाललं होतं आणि डोईजड व्हायला लागलं होतं. तिकडे याच काळात स्पेस एक्स च क्रू ड्रॅगन नासाच्या सगळ्या चाचण्यांमधून यशस्वीपणे पास होऊन अवकाशयात्रींची ने आण करत होतं. जुलै २०२३ मग ६ मे २०२४ त्यानंतर १८ मे २०२४, १ जून २०२४ अश्या सगळ्या तारखांना काही न काही कारणांमुळे स्टारलायनर च उड्डाण पुढे ढकलत राहिलं. शेवटी ५ जून २०२४ रोजी स्टारलायनर ने आय.एस.एस. कडे २ अवकाशयात्रींना घेऊन यशस्वी उड्डाण केलं. उड्डाण यशस्वी झालं तरी बोईंग च्या अडचणी संपल्या नव्हत्या.

५ जून २०२४ च्या दिवशी सुद्धा स्टारलायनर मधे हेलियम गळती असल्याचं नासा आणि बोईंग ला कळलेलं होतं. ही अवकाश यात्रा फक्त ८ दिवसांसाठी असल्याने आणि गळती अगदीच अडचणीची नसल्याने नासाने उड्डाणाला हिरवा कंदील दिला. ज्यावेळेस स्टारलायनर आय.एस.एस. शी डॉकिंग करण्याचा प्रयत्न करत होतं त्याचवेळी त्याच्या २८ थ्रस्टर पैकी ५ थ्रस्टर मधे तांत्रिक अडचणी येऊन ते बंद पडले. तरीपण स्टारलायनर यशस्वी पद्धतीने आय.एस.एस. शी जोडलं गेलं. नासाच्या दृष्टीने हेलियम गळती अवकाश यात्रींसाठी अगदी जिवन मरणाचा प्रश्न नसली तरी त्या सोबत थ्रस्टर च बंद पडणे हा स्टारलायनर आणि बोईंग च्या विश्वासार्हतेला खूप मोठा धक्का होता. चॅलेंजर आणि कोलंबिया या स्पेस शटल च्या अपघातानंतर नासाने आपल्या नियमात खूप बदल केलेले आहेत.  जिकडे अवकाश यात्रींच्या जिवाला धोका निर्माण होत असेल तर ती मोहीम अगदी शेवटच्या क्षणी रद्द करण्याची तसेच अर्ध्या रस्त्यात असेल तरीसुद्धा पर्यायी मार्ग शोधण्यासाठी प्रयत्न केले जावेत अशी स्पष्ट भूमिका नासाने घेतलेली आहे.

सामान्य माणसाच्या मनात येईल की स्टारलायनर वरील २८ पैकी ५ थ्रस्टर बंद पडली तर त्यात काय मोठं. उरलेले थ्रस्टर तर यानाला व्यवस्थित उतरवू शकतात. पण हे ५ थ्रस्टर का महत्वाचे आहेत ते समजून घेण्यासाठी आपण थोडं सोप्प उदाहरण घेऊ. समजा तुम्ही एखाद्या मोकळ्या रस्त्यावर गाडी चालवत असाल तेव्हा तुमच्या गाडीचा ब्रेक थोडा हळू लागला तरी त्याने फारसा फरक पडणार नाही. पण हेच समजा तुमची गाडी एखाद्या ट्रॅफिक मधे असेल तर पुढल्या किंवा बाजूच्या गाडीची तुमची टक्कर होऊ शकते. आता विचार करा की ट्रॅफिक मधे तुमच्या गाडीच्या सर्व बाजूला फेरारी, पोर्शे, जॅग्वार किंवा मर्सिडीज सारख्या गाड्या आहेत. आता जर तुमचा ब्रेक लागला नाही तर त्या गाड्यांशी टक्कर झाल्यावर आलेला बारीकसा ओरखडापण तुमच्या गाडीच्या किमतीपेक्षा जास्त महाग पडू शकतो. आता हेच जेव्हा तुम्ही अवकाशात विचार कराल तेव्हा याची दाहकता कित्येक पट वाढलेली असेल.

स्टारलायनर वरील ५ थ्रस्टर काम करत नाही याचा अर्थ स्टारलायनर वरील चालकाचा म्हणजेच अवकाश यात्री जे स्टारलायनर चालवणार आहेत त्यांचा पूर्ण कंट्रोल त्यावर नाही. आय.एस.एस. वरून विलग होताना किंवा पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करताना समजा योग्य तो वेग, कोन आणि कक्षा जर नियंत्रित झाली नाही तर स्टारलायनर स्वतः तर नष्ट होईल पण त्यासोबत आय.एस.एस. त्याच्या दुसऱ्या बाजूला डॉक असलेलं क्रू ड्रॅगन यांना सुद्धा त्याचा धोका आहे. नासा आणि बोईंग ने कश्यामुळे स्टारलायनर वरील थ्रस्टर बंद पडली यासाठी अनेक वेळा पृथ्वीवर चाचण्या केल्या त्या चाचण्यातून असं स्पष्ट झालं की प्रॉपेलंट पाठवणाऱ्या यंत्रणेत असणारी सिल अचानक घट्ट होत असल्याने प्रॉपेलंट चा पुरवठा बंद होऊन थ्रस्टर बंद पडलेली आहेत. सर्व २८ थ्रस्टर वर अशी यंत्रणा किंवा सिल वापरले गेले आहेत. पृथ्वीवर केलेल्या अनेक चाचण्यांमध्ये अचानक ते अश्या पद्धतीने जॅम होत असल्याचं स्पष्ट झालेलं आहे. चॅलेंजर दुर्घटनेला फक्त दोन ओ रिंग जबाबदार होत्या. इकडे तर कोणत्याच सिल बद्दल खात्री सद्यस्थितीला बोईंग चे इंजिनिअर देऊ शकत नाहीत. जोवर स्टारलायनर पुन्हा पृथ्वीवर उतरत नाही तोवर यामागचं नक्की कारण कळणं अशक्य आहे.

थ्रस्टर आणि हेलियम ची सुरु असलेली गळती या दोन्ही गोष्टी अवकाश यात्री आय.एस.एस. मधे रिपेअर करू शकत नाही. या स्थितीत स्टारलायनर ला अवकाश  यात्रींसोबत पृथ्वीवर उतरवण्याची जोखीम नासा घ्यायला तयार नाही. बोईंग च्या इंजिनीअर आणि स्टारलायनर टीम ने गेले जवळपास २ महिने हेच नासाच्या टीम ला समजावण्याचा प्रयत्न केला पण स्टारलायनर चा इतिहास आणि स्पेस शटल मधील अपघातांचा इतिहास लक्षात घेता नासाने बोईंग ला पर्याय शोधल्याच स्पष्ट केलं आहे. बोईंग च्या दृष्टीने हा सगळ्यात मोठा धक्का आहे. यानंतर स्टारलायनर च भविष्य काय असेल याबद्दल बोईंग सुद्धा सांशक आहे. कारण जर करारा प्रमाणे बोईंग नासाला स्टारलायनर वेळेत देऊ शकली नाही तर स्टारलायनर च्या निर्मिती वर झालेला खर्च बोईंग च्या खात्यातला असणार आहे. २०३० पर्यंत आय.एस.एस. ला रिटायर करण्याचं नासाने स्पष्ट केलं आहे. याचा अर्थ बोईंग कडे फक्त ५-६ वर्षाचा कालावधी उरलेला आहे ज्यात कमीत कमी तीन वेळा तरी त्यांना अवकाश यात्रींची ने आण आय.एस.एस. वर करणं गरजेचं आहे. हे तेव्हाच शक्य आहे जेव्हा नासाकडून स्टारलायनर ला या कामासाठी सुरक्षित असल्याचा निर्वाळा दिला जाईल. पण सध्याची परिस्थिती बघता स्टारलायनर आणि एकूणच बोईंग च भविष्य दोलायमान आहे.

अवकाशात अडकलेले बुच विल्मोर आणि सुनी (सुनीता) विल्यम्स फेब्रुवारी २०२५ मधेच पृथ्वीवर परतण्याची शक्यता आहे. ते स्पेस एक्स च्या क्रू ड्रॅगन मधून इतर दोन अवकाश यात्रींसोबत पृथ्वीवर येतील. यासाठी आता जाणारं क्रू ड्रॅगन आपल्यासोबत ४ ऐवजी फक्त २ अवकाश यात्रींचा क्रू घेऊन जाणार आहे. स्पेस एक्स ला मात्र स्टारलायनर च्या अपयशाने लॉटरी लागल्याचं स्पष्ट आहे. नासा ज्या मोहिमा स्टारलायनर सोबत करणार होती त्या सगळ्या आता स्पेस एक्स कडे जातील हे स्पष्ट आहे. रशिया आणि अमेरिका यांचे संबंध युक्रेन युद्धामुळे ताणले गेल्याने अमेरिकेला रशियाच्या यानाचा वापर करायचा नाही. पण स्टारलायनर च्या अपयशाने त्यांच्याकडे आता फक्त स्पेस एक्स च क्रू ड्रॅगन उपलब्ध आहे. तूर्तास हा वाढलेला काळ दोन्ही अवकाश यात्रींसाठी खूप खडतर असणार आहे. हे म्हणजे तुम्ही ८ दिवसांच्या ट्रिप ला निघालात आणि तुमचा मुक्काम ८ महिन्यांचा झाल्यासारखं आहे. पण हा मुक्काम अवकाशातील आहे त्यामुळे समोर उभ्या राहणाऱ्या अनेक अडचणी या तितक्याच मोठ्या स्वरूपाच्या असणार आहेत.

फोटो सौजन्य :- गुगल

सूचना :- ह्या पोस्टमधील शब्दांकन (विनीत वर्तक ©) कॉपीराईट आहे.